गेडी- खगेन्द्र लिम्बू

'गेडी'-लेखनको आविस्कार,सिद्धान्त र प्रयोजनको पछिल्लो अवधारणा

                                              

परिभाषा-

गेडी:- सानो आकारको दाना; फलहरुभित्रको बिऊ रहने दाना; सम्बाद र साहित्यको(विशेष नेपाली लोक साहित्यको मूलमर्म ) मुख्य तात्विक रस; सानो सुनको गहना l अब जसरी व्याख्या गरे पनि आकारले सानो तर अन्त्यन्त महत्वपूर्ण भन्ने अर्थ हुन जान्छ lयसको संरचना र भाव तत्वले 'गेडी' को पूर्ण अर्थ दिन सक्छ lत्यसैले यो विधाको नाम 'गेडी' नै राख्न उचित मानियो l

परिकल्पना र आविस्कार-

प्रवर्तक:- खगेन्द्र लिम्बू

तेह्रथुम,हाल- थाइल्याण्ड

         भूगोलका हरेक कुनामा रहेका मानव सम्प्रदाय,समाज, देश र महादेशमा अनेकानेक जीवनका नश्लीय पक्षहरुलाई स्व-संस्कृति, धर्म, भाषा, वातावरण, संस्कार आदिले प्रतक्ष प्रभाव गर्दछ lत्यै प्रभावले मान्छेका हरेक रहनसहन, बोलीचाली, क्रिया-प्रक्रिया, आविस्कार र सिर्जनामा पनि फरकपन आउँदछ lभनौं, जीवनलाई बाँच्ने शैलीमा मौलिकता प्रदान गर्छ lसाहित्यमा पनि यिनै विविधताको नियम लागु हुन्छ lउसो र हामीले अनुसशरण गरेका गजल, तान्का, सेन्र्यू, हाईकू आदि इत्यादी पनि कुनै समुदाय,देश-महादेशका मौलिकताका उदाहरण हुन् lनेपाली साहित्य वांमयमा स्थापित तेस्तो लेखन विधा नहुनाले हामीसंग भएका नाना भाषा-भाषी, लोक संस्कृति, धर्म-संस्कार, रहनसहन र जीवन शैलीलाई विश्वब्यापी रुपमा उठाउन नसकिएको अनुभूतिले कुकुत्याउँदा वैशिष्ठ्य अनुसन्धान गरी नेपालका हरेक क्षेत्रमा प्राप्त लोकलयहरुको संरचना, भावगत काब्यरस र नेपाली साहित्यको स्रोत-साधनको गवेषण-उत्खनन गरी पूर्वीय तथा पश्चिमा सङ्गीत र ध्वनि गणितीय विज्ञानलाई फ्युजन गरि नविन विधा 'गेडी' को आविस्कार गरिएको हो lसांस्कृतिक परिवर्तनले मानव जीवनमा समृद्धिको निमित्त ठूलो भूमिका खेल्ने हुँदा साहित्यिक आयामद्वारा यसको पक्षपोषण गर्न 'गेडी' लेखनको परिकल्पना भयो l यसले एकातिर हिमाल, पहाड, तराई,पूर्व, मध्य, पश्चिम सबै क्षेत्रका जनजीवनका सांस्कृतिक पक्षको समतामुलक टिपोट गर्छ भने अर्को तर्फ सम्पूर्ण नेपाली साहित्यिक वांमयबाट प्रतिनिघित्व गरेर विश्वमाझ नेपाली साहित्य र पहिचानलाई चिनाउने भूमिका खेल्नेछ भन्ने दृढ बिश्वास लिइएकोछ lयसले कविता,गजल, गीत आदि जस्ता विभिन्न विधाहरुलाई सम्मान गर्दै स्वतन्त्र एक अलग्गै विधाको रुपमा गेडीले आफ्नो स्थान सुरक्षीत गर्नेछ l

          हरेक सिर्जना, आविस्कार, प्रवर्तन र उत्खनन जीवन र जगतबाट नै हुने हुँदा कुनै पनि नविन कुराको सिर्जनशील जन्मलाई आविस्कार मानिनु पर्छ lप्रवर्तन भनिनु पर्छ l हवाईजहाज उडनशील जीवहरुको आधारशिलाबाट निर्माण भएर आविस्कार भए जस्तो हामीले पनि 'गेडी'लाई आविस्कार भनेर दाबी गरेकाछौं lप्रवर्तन भनेर ठोकुवा गरेकाछौं lहुन सक्छ ठेटपृष्ठभूमि भएका- नभएका संसारका कुनै गीतहरुको ढांचा ठ्याक्क मिल्न पनि सक्छ lतर लेखन र ब्यबस्थित सुत्राधारको स्थापनाको निम्ति जुझारु हाम्रो सिर्जनशील यो प्रतिबद्धताको घोषणाले हामीलाई 'गेडी' हामीले नै प्रवर्तन गरेको हो भन्ने अधिकार छ भन्ने मान्यता राख्छौं l

         गेडी विधालाई मैले सामान्य अवधारणा, रचना, सूत्रगत संरचना सहित २०१० को अप्रिल २२ तारिखका दिन फेसबुक मार्फत अन्तराष्ट्रिय रुपमा औपचारिक घोषणा सहित प्रस्तुत गरेकोथिएँ lलगभग बर्ष दिनभित्रमा यो विधामा सन्सारभर छरिएर रहेका नेपाली लेखकहरुले ठूलो चासो देखाएर प्रसस्त सिर्जनाहरु गर्न थाले lगेडीले डिजिटल साइट, ब्लग,गोष्ठी , पत्र-पत्रिकाहरुमा स्थान पाउँदैगए त कहीं अंग्रेजीमा पनि लेखिए lयसलाई वेला-वेला नेपाली ठेट लोकगीतको प्रतिलिपिको दोष, आरोप-प्रत्यारोप पनि लगाइयो lवास्तबमा कुनै पनि ठेट लोकगीतको सरासर नक्कल होइन यो lतर यसको संरचनाले अवश्य विविध लोकगीतहरुको संगोल झल्को दिन्छ,किनभने नेपाली मौलिकता र नश्ल यसको पृष्ठभूमि हो l lकुनै विशेष परिधिमा नबाँधी स्वत्रन्त्र भावमा लेखिनु यो विधाको सम्प्रभुत्ता हो l

संरचना –

        यो चतुर्स्पदीय आन्तरिक , मध्यानुप्रासीय तथा अन्यानुप्रासीय गेयात्मक लेखन विधा हो l(आन्तरिक अनुप्रास अनिवार्य छैन l ) प्रथम र दोस्रो पदको अन्त्यानुप्रास तथा तेस्रो र चौथो पदको अन्त्यानुप्रास मिल्नु पर्दछ l गजलको रदीफ जस्तो समस्वरक समशब्द पनि आउन सक्दछ lत्यसलाई 'समष्टि' नामांकरण
गरिएकोछ lयसलाई अनिवार्य मानिएको छैन lअवास्थानुरूप प्रय्ग गर्न सकिनेछ lजसले श्रुति मधुर्यतामा विशिष्ठ भूमिका खेल्दछ lरुपक गेडीबाट गेडी लेखनको अवधारणा लिई सुरुवात गरिए पनि थेगोको केवल ३ मात्राको शब्दले मात्र सम्पूर्ण भाषामा न्याय नहोला भनेर गमक (५ स्वर मात्राको थेगो भएको) गेडीको संरचना तयार गरिएको छ l रुपक र गमक दुवै गेडी भावमा स्वतन्त्र भएर लेख्न सकिनेछ l

यसलाई मुख्तया भाषा र संगीतको निस्सिमतालाई ख्याल गरी सूत्रगत रुपमा दुई प्रकारले प्रस्तुत गर्ने पछिल्लो निर्णय गरिएको छ l

१. रुपक गेडी र २. गमक गेडी

१.रुपक गेडी -यसमा प्रयुक्त हुने शब्दहरुको स्वरवर्णको मात्रालाई निम्नानुसार सूत्रबद्ध गरिएको छ -

४/३//४/३\\=१४

४/३//४/३\\=१४

३\\=३

४/५\\=९

जम्मा ४० स्वरमात्रा l

0000/000//0000/000\\=14

0000/000//0000/000\\=14

000\\=3

0000/00000\\=9

Total=40 Syllabus

२. गमक गेडी- यसमा प्रयुक्त हुने शब्दहरुको स्वरवर्णको मात्रालाई निम्नानुसार सूत्रबद्ध गरिएको छ -

४/३//४/३\\=१४

४/३//४/३\\=१४

२/३(५)\\=५

४/५\\ =९

जम्मा ४२ स्वरमात्रा l

0000/000//0000/000\\=14

0000/000//0000/000\\=14

00/000\\=5

0000/00000\\=9

Total=42 Syllabus

नोट-

/=आन्तरिक विश्राम (Internal Pause)

//=अर्ध विश्राम (Half Pause)

\\= पूर्ण वा मूख्य विश्राम ( Main pause )

उच्चारणमा विलय हुने र हलन्त अक्षरका स्वरहरुको मात्रा गणनामा  उल्लेख गरेको छैन lउच्चारणमा भाषागत सम्झौता अनुरुप मात्राको गणना हुनेछ l

जस्तै:-

घरबार - घ(र)बा(र) -2,घरबार(र)-३ वा घरबार -४

स्वर्ग -२, खुट्टा-२,कुण्डली-३ आदि

प्रथम पद- उठान

दोस्रो पद- कथन

तेस्रो पद-थेगो

चौथो पद-बीट

निस्कर्ष -

         समय-सदर्भ अनुरुप भाषाको परिवर्तन भएता पनि यसको सांगीतिक गेयधर्मिताको बैज्ञानिक गणितीय सूत्र र श्रुति मधुर्यताका विशिष्ठ पक्षहरु अचल र अपरिवर्तित रहनेछन lविश्वका अनेकानेक भाषामा पनि यसको नाम 'गेडी' नै रहनेछ र यसको संरचना ठोस् तथा अचल रहनेछ lयसलाई लेखन र गायन दुवै विधामा समेटिएकोछ lयसलाई सग्लो र मौलिक नेपाली साहित्यिक विधाको रुपमा राष्ट्रिय औपचारिक मान्यतामा दर्ता गरिनेछ lयसका आवस्यक अवधारणा-पत्र, स्रोत-साधन, काब्य -पुस्तक, श्रब्य क्यासेट आदि क्रमश: निर्माण र उपलब्ध गराईनेछ l

 

*.........*.......*........*

[अधिक जानकारीको लागि:- www.khagendrapandhak.blogspot.com ]

 

रुपक गेडी

 

खसेपछि थाहा भो' माथि नै पो थिएछु
मातेपछि थाहा भो' नहुने पो पिएछु
मधुमास
बल्ल भेटें बनी कालिदास

    - खगेन्द्र लिम्बू

तेह्रथुम,हाल- थाइल्याण्ड

 

'गमक गेडी'

दिनदिनै देश यो अधोगती लाग्दैछ
जनताले आफ्नो नै अधिकार माँग्दैछ
गल्ती के भो र ?
नेताको नै सर्वस्व हो र ?

               [१९-०५-२०१२]

- आचार्य प्रभा

झापा,हाल- अमेरिका

[दृष्टान्त:- प्रयुक्त 'गेडी' सम्बन्धित रचनाकार ज्यूको फेसबूकबाट लिईएको हो ]